АНУ-ын авто замын систем болон үндэсний болон хот хоорондын замууд-ын бүтээн байгуулалт, шинэчлэлт зэрэгт Төр, Хувийн Хэвшлийн Түншлэл (ТХХТ)-ийг өргөн ашигласан сайн туршлага бий.
АНУ-д ТХХТ-ийн оролцоотойгоор авто замын төслүүдийг хэрэгжүүлэх нь санхүүгийн оролцооны загвар, зах зээлийн үр ашгийг дээшлүүлэх, бүтээн байгуулалтад хувийн хэвшлийг татах зорилгоор өргөн ашиглагдсан.
🛣️ АНУ дахь авто замын ТХХТ-ийн жишээнүүд:
1. Авто замын төслүүдийн концессийн загвар:
АНУ-д авто зам, хурдны замуудыг концесси (concession) буюу төр-хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаа ашиглан барьж, засварлаж, тодорхой хугацааны дараа төрд шилжүүлдэг. Энэ загвар нь Бүтээн байгуулалт, Эзэмшил, Үйлчилгээ (DBFO) маягаар хэрэгжиж байгаа.
Жишээ:
- Калифорнийн 91 Express Lanes:
- Калифорнид байрлах энэ хурдны зам нь ТХХТ-ийн концессийн загварыг ашигласан жишээ юм.
- Төрөөс хувийн хэвшилд хурдны замыг бүтээх, засварлах, удирдах үүрэг өгч, хувийн компаниуд оролцсон.
- Параллель замууд-ын ачааллыг бууруулах, хурдны замаас ашиг олох зорилгоор энэ төсөл хэрэгжсэн.
2. Toll (төлбөртэй) замууд:
Toll roads буюу төлбөртэй авто замууд нь ТХХТ-ийн загварыг ашиглан баригдаж, засварлагддаг. Эдгээр замуудыг хувийн компаниуд хариуцаж, түүнд зам ашиглаж буй хэрэглэгчид төлбөр төлж ашигладаг.
Жишээ:
- Indiana Toll Road:
- ТХХТ-ийг ашиглан Энэтхэгийн хурдны замыг хувийн хэвшил барьж, засварласан.
- 2006 онд эдгээр замын концессийн гэрээний хүрээнд Энэтхэгийн компаниуд хөрөнгө оруулалт хийсэн бөгөөд замаас орлого олж засвар үйлчилгээг хариуцсан.
3. Автозамын өргөтгөл, шинэчлэлт:
ТХХТ нь замын өргөтгөлийг хурдасгах, новшлох зориулалттай төслүүдэд амжилттай ашиглагдсан.
Жишээ:
- Texas 121 Tollway:
- Техас мужийн 121 дугаар хурдны зам нь ТХХТ-ийн ашиглалттайгаар өргөтгөж, шинэчлэгдсэн.
- Хувийн хэвшил эхлээд барьж, удирддаг бөгөөд дараа нь тодорхой хугацааны дараа төрд шилжүүлнэ.
4. Хүүхдийн замын засвар (Bridge and Tunnel Projects):
Гүүр, туннель-ийн засвар, шинээр барихад ТХХТ-ийн оролцоо чухал. Үүнд:
- New York’s East River Bridges,
- Miami’s Port Tunnel, гэх мэт томоохон төслүүдийг хувийн хэвшилтэй хамтран хэрэгжүүлсэн.
🔑 ТХХТ-ийн ашигласан давуу талууд:
- Хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт, шинэчлэл, үр ашигтай менежмент замын төсөлд хэрэгжсэн.
- Төрийн төсвийн ачаалал буурсан, зээл, хөрөнгө оруулалт хийх боломж нэмэгдсэн.
- Замын хурд, чанар, ашиглалтын хугацааг уртасгах зорилгоор хувийн хэвшил оролцсон.
⚖️ Эрсдэл ба түншлэлийн асуудал:
- Хувийн хэвшлийн оролцооны дүнд замын төлбөр буюу пошийн хэмжээ нэмэгдэж болзошгүй.
- Төрийн эрх мэдлийг мөн хянах асуудал гарч болзошгүй.
Дүгнэлт:
АНУ-д авто замын хөгжүүлэлт, өргөтгөл, шинэчлэлт зэрэг төсөлд Төр, Хувийн Хэвшлийн Түншлэл (ТХХТ) нь чухал үүрэг гүйцэтгэж, замын бүтээн байгуулалт, шинэчлэлт, засвар үйлчилгээнд хувийн хэвшил оролцож байгаа. ТХХТ-ийн оролцоо нь төсвийн хэмнэлт, хурдтай шинэчлэлт, эдийн засгийн үр ашигтай төслүүдийг хэрэгжүүлэх боломжийг бий болгосон.
Тиймээс УБ хотын түгжрэлийн асуудлыг төр дангаар шийдэх гэж оролдохын оронд төв замуудыг орлох олон эгнээ, олон давхар салаа замуудыг системтэйгээр байгуулах хэрэгтэй санагддаг. Төрийн гол үүрэг нь иргэдийн суурь дэд бүтцийн нөөцийг бий болгох, зохицуулахад оршдог тухай онолууд тайлбарладаг. Тиймээс мега төсөл, хот байгуулах төслүүдийг төр дангаараа шийдэх гэж оролдохын оронд нөхцөлийг нь бүрдүүлээд, хувийн компаниуд зам байгуулах, систем хөгжүүлэх, замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын дүрэм ба хуулийг багцаар нь сайжруулах боловсруулах, хэрэгжүүлэх, хяналт тавихад оролцож болдог систем хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Үүнд зориулан ТХХТ-н загваруудаас сонгон авах бэлэн жишээ олон улсад олон бий.
Эх сурвалж:
1) Лос-Анжелес хотын авто замын систем, аюулгүй байдал болон хууль, дүрэмд ашигласан эх сурвалжууд:
- Los Angeles Department of Transportation (LADOT) – Лос Анжелес хотын зам тээврийн хэлтэс
- Официаль сайт: LADOT – Los Angeles Department of Transportation
- Эндээс та Калифорни мужийн Лос-Анжелес хотын авто замын төлөвлөлт, хөдөлгөөний зохицуулалт, аюулгүй байдалтай холбоотой мэдээ, хөтөлбөрүүдийг олж болно.
- California Department of Transportation (Caltrans) – Калифорни мужийн зам тээврийн хэлтэс
- Албан ёсны сайт: Caltrans – California Department of Transportation
- Калифорни мужийн авто замын төсөл, засвар үйлчилгээ, хурдны замын хуулиудын талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг эндээс авах боломжтой.
- California Vehicle Code (CVC) – Калифорни мужийн Авто Тээврийн Хэрэгслийн тухай хууль
- Хуулийн талаархи дэлгэрэнгүй мэдээлэл: California Vehicle Code
- Энэхүү код нь Калифорни мужийн замын хөдөлгөөний хуулиуд, аюулгүй байдалтай холбоотой дүрэм, журам, хязгаарлалтуудыг агуулдаг.
- Metropolitan Transportation Authority (Metro) – Метрополитан хотын зам тээврийн удирдах газар
- Албан ёсны сайт: Metro – Los Angeles County Metropolitan Transportation Authority
- Энэ байгууллага нь Лос-Анжелес хот болон бүсийн авто зам, нийтийн тээврийн хөгжлийг удирддаг.
- National Highway Traffic Safety Administration (NHTSA) – Үндэсний том замуудын замын хөдөлгөөний аюуллгүй байдлын удирдах газар
- Албан ёсны сайт: NHTSA – National Highway Traffic Safety Administration
- АНУ-д замын аюулгүй байдал, осол гэмтлээс сэргийлэх зорилгоор төрийн хэмжээнд хэрэгжүүлж буй хуулиуд болон аюулгүй байдлын судалгааг энэ сайтаас үзэх боломжтой.
Эдгээр эх сурвалжаас та Лос-Анжелес болон Калифорни мужийн замын аюулгүй байдал, хуулийн зохицуулалт, төлөвлөлт, хяналт зэрэг мэдээллийг авч болно.
2) Зургийг: Инженерүүдийн Нийгэмлэг
3) Дэд бүтцийн төслүүдэд ТХХТ-г ашиглах тухай ном: Cambridge-н Их Сургууль
4) Төр, Хувийн Хэвшлийн Түншлэл (ТХХТ) буюу Public-Private Partnership (PPP) төслүүдийн тухай мэдээллийн эх сурвалж:
1. OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) – Олон улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага
- Эх сурвалж: OECD PPP Guidelines
- Тайлбар: OECD нь ТХХТ-ийн шилдэг туршлагууд, стратеги, хууль эрх зүйн зохицуулалтууд, төсөл хэрэгжүүлэх гарын авлага зэрэг олон чухал баримт бичигийг гаргадаг.
- Энэхүү эх сурвалж нь олон улсын хэмжээнд ТХХТ-ийн хандлагыг тодорхойлох, төсөл хэрэгжүүлэх аргачлалыг боловсронгуй болгоход зориулагдсан.
2. World Bank (Дэлхийн Банк)
- Эх сурвалж: World Bank PPP Projects
- Тайлбар: Дэлхийн Банк нь ТХХТ-ийн чиглэлээр олон төслийг хэрэгжүүлж, төслийн удирдлага, санхүүжилт, үйл ажиллагаа зэрэг талаар олон материалыг гаргадаг. Мөн тухайн улсын засгийн газар болон хувийн хэвшилд зориулсан зөвлөмжийг боловсруулдаг.
- World Bank нь ТХХТ-ийн хүрээнд зөвлөх үйлчилгээ, хөгжлийн төсөл, судалгаа, төсвийн удирдлагын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгдөг.
3. European Commission – Public-Private Partnerships (PPP) – Европын Холбооны Төр, Хувийн Хэвшлийн Түншлэл (ТХХТ)
- Эх сурвалж: European Commission – PPP
- Тайлбар: Европын комисс нь ТХХТ-ийн төслийг Европын Холбоо дахь улс орнуудад хэрэгжүүлэхэд анхаардаг бөгөөд энэ талаар үзэл баримтлал, бодлого, хэрэгжүүлэлтэд хөтөч болсон материалуудыг гаргадаг.
- ТХХТ-ийн төслийн санхүүжилт, зах зээлийн орчин, төслийн амжилттай хэрэгжилт зэрэгт туслах олон эх сурвалжийг ашиглаж болно.
4. PPP Knowledge Lab (Дэлхийн Банк, ТХХТ-н Зөвлөл )
- Эх сурвалж: PPP Knowledge Lab
- Тайлбар: Энэ сайт нь ТХХТ-ийн салбарт гарсан олон төрлийн зөвлөмж, хөтөлбөрүүд болон хэрэгжиж буй төслүүдийн судалгааг агуулдаг. Энэ нь бүх төрлийн ТХХТ-ийн төсөлд хэрэгжүүлж буй дүрэм журам, хуулиуд, мөн олон улсын жишигт нийцсэн зөвлөмжүүдийг санал болгодог.
5. Infrastructure Journal (IJGlobal) – Дэд бүтцийн салбарын эрдэм шинжилгээний сэтгүүл
- Эх сурвалж: IJGlobal
- Тайлбар: Энэ сайт нь ТХХТ-ийн төсөл, бүтээн байгуулалт, санхүүжилттэй холбоотой мэдээллийг хүргэдэг. Тэр дундаа зам, төмөр зам, нисэх буудал зэрэг дэд бүтцийн төслүүдийг хэрхэн амжилттай хэрэгжүүлэх талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг олж болно.
6. The World Economic Forum (WEF) – Дэлхийн эдийн засгийн форум
- Эх сурвалж: WEF Public-Private Partnerships
- Тайлбар: WEF нь олон улсын хэмжээний ТХХТ-ийн сайн туршлагуудыг судалж, олон төрлийн дэлхийн хэмжээний төслүүдийг танилцуулдаг. Мөн төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны ашиг тус, шийдвэр гаргалтанд анхаарах хүчин зүйлсийг тодорхойлдог.
7. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE) – НҮБ-н Эдийн засгийн коммисс
- Эх сурвалж: UNECE – Public-Private Partnerships
- Тайлбар: НҮБ-ын Эдийн Засгийн Хороо нь ТХХТ-ийн талаарх олон улсын гэрээ, журам, төсөл хэрэгжүүлэх гарын авлага боловсруулдаг. UNECE нь ТХХТ-ийн хувьд олон улсын түвшинд чиглэсэн нөөц, бодлого боловсруулах чиглэлээр хэрэгжүүлдэг.
8. U.S. Department of Transportation (USDOT) – АНУ-н Зам тээврийн хэлтэс
- Эх сурвалж: USDOT – Public-Private Partnerships
- Тайлбар: АНУ-ын Тээврийн Яам нь ТХХТ-ийн төсөл, замын дэд бүтэц, тээврийн төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн бодлого, хөтөлбөрүүдийг дэмждэг.
9. International Finance Corporation (IFC) – Олон улсын санхүүгийн корпораци
- Эх сурвалж: IFC – Public-Private Partnerships
- Тайлбар: IFC нь ТХХТ-ийн төсөл хэрэгжүүлэхэд санхүүгийн болон техникийн дэмжлэг үзүүлдэг олон улсын байгууллага юм. Мөн ТХХТ-ийн эрсдлийг зохицуулах аргачлал, амжилттай хөрөнгө оруулалтыг татах туршлагаа хуваалцдаг.
ТХХТ төслийн амжилттай хэрэгжилт нь:
- Хуулийн зохицуулалт, санхүүгийн зохион байгуулалт, техникийн зөвлөмж, орчин үеийн шилдэг туршлагууд зэргийг зөв удирдах чадвар шаарддаг. Тусгай эх сурвалжуудаас мэдлэг олж авснаар, төслийн эрсдэлүүдийг бууруулах, амжилттай хэрэгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж чадна.
Баярлалаа.
2025.05.10
Б.Оюунтөгс
