Зүй бус эдийн засаг гэж юу болох, хэрхэн үүсдэг, түүний нөлөө болон хувийн салбарын хөрөнгө оруулалтын эрсдэлийг тайлбарлахад дараах гол ойлголтуудыг авч үзэх хэрэгтэй.
1. Зүй бус эдийн засаг гэж юу вэ?
Зүй бус эдийн засаг нь улс орны албан ёсны эдийн засгийн хүрээнээс гадуур ажилладаг, хууль бус эсвэл зохион байгуулалтаар илрэхгүй байгаа эдийн засгийн үйл ажиллагааг хэлдэг. Энэ нь татварын систем, хөдөлмөрийн хууль, зохицуулалт болон бусад хууль тогтоомжуудаас зайлсхийж, зөвхөн хувийн ашиг сонирхолд тулгуурлан ажилладаг.
Зүй бус эдийн засаг нь ихэвчлэн ил тод бус, албан бус салбарын үйл ажиллагааг багтааж байдаг. Энэ нь хар зах буюу сүүдэр эдийн засаг гэж нэрлэгддэг. Жишээ нь:
- Хар зах дээр худалдаа хийх
- Татваргүй орлого олгох
- Ажилчдын хөдөлмөрийн хуулийг зөрчих
- Хувийн бизнес эрхлэгчид хууль бусаар үйл ажиллагаа явуулах
2. Зүй бус эдийн засаг хэрхэн үүсдэг вэ?
Зүй бус эдийн засаг үүсэхэд хэд хэдэн хүчин зүйлс нөлөөлдөг:
- Зохицуулалтын дутуу байдал: Хуулиуд эсвэл тогтолцооны дутагдалтай, хэрэгжүүлж чадахгүй бол зүй бус эдийн засаг үүсэхэд нөхцөл болдог. Жишээлбэл, ажилчдын эрхийн хамгаалал муу, татварын хуулиуд нь нарийн тодорхой бус байвал бизнесүүд хууль зөрчих эрсдэлтэй.
- Татварын хэт өндөр түвшин: Татварын хэт өндөр түвшин нь зарим бизнесүүдийг хар зах руу шилжихэд түлхэц болдог. Эдгээр бизнесүүд нь татвар төлөхөөс зайлсхийхийг хичээдэг.
- Эдийн засгийн хямрал ба өөрчлөлтүүд: Эдийн засгийн хүнд байдал, ажилгүйдэл, ядуурал зэрэг нь хүмүүст зүй бус үйл ажиллагаа эрхлэхэд түлхэц болж байдаг. Бизнес эрхлэгчид, ялангуяа жижиг дунд бизнесүүдийн хувьд хууль бус үйл ажиллагаа хийх нь орлого олох гарц болдог.
- Эдийн засгийн хүнд нөхцөл байдал: Хөдөлмөрийн зах зээл хэт төвлөрч, хэт өрсөлдөөнтэй байдал бий болох нь зүй бус эдийн засагт оролцогчдыг олшруулдаг. Тухайлбал, хэт өндөр зээлийн хүү, санхүүгийн бүтэц нь томоохон хөрөнгө оруулагчдын хувьд саад болж, жижиг, дунд бизнесүүдийн зүй бус үйл ажиллагаанд оролцох нөхцөлийг бүрдүүлдэг.
3. Зүй бус эдийн засаг нь ямар нөлөө үзүүлдэг вэ?
Зүй бус эдийн засаг нь хэд хэдэн эрсдэл, сөрөг нөлөөг үүсгэдэг:
a) Татварын орлого буурах
Зүй бус эдийн засаг нь улс орны төсөвт орлого оруулахгүй байхаас гадна татварын орлого тасалдахад хүргэдэг. Хэрэв томоохон бизнесүүд, үйл ажиллагаа зүй бус замаар явагдвал, татварын орлого буурах бөгөөд энэ нь иргэдийн амьдралын чанарыг бууруулах, нийгмийн үйлчилгээний чанарт сөргөөр нөлөөлөх магадлалтай.
b) Эдийн засгийн тэгш бус байдал
Зүй бус эдийн засаг нь эдийн засгийн тэгш бус байдлыг бий болгоход нөлөөлдөг. Татварын хуулиас зугтах, ажилчдын хуулийг зөрчих зэрэг нь хууль ёсны компаниудыг гадуурхаж, тэднийг өрсөлдөөнөөс хасдаг. Үүний улмаас төрийн байгууллагууд орлогогүй болж, ядуурал, тэгш бус байдал улам нэмэгддэг.
c) Нийгмийн хариуцлагагүй байдал
Зүй бус эдийн засаг нь бизнес эрхлэгчдийг нийгмийн хариуцлагатай байдалд суралцахыг саатуулдаг. Татварын хуулийг зөрчих, хөдөлмөрийн нөхцөл муу байх, болон экологийн стандарт зөрчих зэрэг нь олон нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, экологийн нөхцөлд сөргөөр нөлөөлдөг.
d) Хууль зөрчигдөх ба шударга өрсөлдөөнгүй байдал
Зүй бус эдийн засаг нь хууль зөрчих явцад шударга өрсөлдөөнгүй байдлыг үүсгэдэг. Хууль бус аргаар орлого олох бизнесүүд нь хууль ёсны үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллагуудтай өрсөлдөхөд шударга бус нөхцөл үүсгэдэг. Энэ нь эцсийн хэрэглэгчдэд сөргөөр нөлөөлдөг.
4. Хувийн салбарын хөрөнгө оруулалтын эрсдэл
Хувийн салбарын хөрөнгө оруулалт нь тухайн улс орны эдийн засгийн нөхцөл байдал, хөрөнгө оруулалтын орчны тогтвортой байдалтай шууд холбоотой байдаг. Зүй бус эдийн засаг нь хувийн хөрөнгө оруулалтын эрсдлийг нэмэгдүүлдэг хэд хэдэн аргаар нөлөөлдөг:
a) Хууль эрх зүйн эрсдэл
Зүй бус эдийн засгийн орчин нь хууль эрх зүйн дутуу байдал, зохицуулалтын хүндрэлийг үүсгэдэг. Хөрөнгө оруулагчид хууль бус, зохицуулалтгүй орчинд хөрөнгө оруулалт хийхэд эрсдэлтэй байдаг. Тэдний хөрөнгө хамгаалагдахгүй байх магадлал өндөр бөгөөд энэ нь хөрөнгө оруулалтын тогтвортой байдлыг алдагдуулдаг.
b) Татварын эрсдэл
Татварын хяналт сул байгаа орчинд хөрөнгө оруулагчид нь их хэмжээний татварын эрсдэлтэй тулгардаг. Хэрэв хөрөнгө оруулалт хийсэн салбар нь зүй бус эдийн засгийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол эдийн засгийн хүндрэлийн улмаас хөрөнгө оруулагчид татварын эрсдэлд орох магадлалтай.
c) Өрсөлдөөн ба зах зээл
Зүй бус эдийн засаг нь зах зээл дээр өрсөлдөөнгүй, шударга бус нөхцөл үүсгэж, хөрөнгө оруулагчдын хувьд шийдвэр гаргах үйл явцад саад болдог. Хууль бус бизнесүүд нь үнэ буулгах, татвар төлөхөөс зайлсхийх зэрэг арга хэмжээ авч, хөрөнгө оруулагчдыг хохироож болзошгүй.
d) Эдийн засгийн тогтворгүй байдал
Зүй бус эдийн засаг нь эдийн засгийн тогтворгүй байдал үүсгэдэг. Татвар, хуулийн хүрээнд шийдвэрүүд тодорхойгүй байвал энэ нь хөрөнгө оруулагчдад болгоомжтой хандахад хүргэдэг.
Дүгнэлт:
Зүй бус эдийн засаг нь улс орны хууль тогтоомж, эдийн засгийн тогтвортой байдал, хууль эрх зүйн орчинг хүндэтгэх хэрэгцээг улам чухал болгож байдаг. Энэ нь улс төр, эдийн засгийн төвлөрлийг нэмэгдүүлж, иргэдийн эрхийг зөрчих, ядуурлыг нэмэгдүүлэх, хууль зөрчихийг дэмжих зэрэг сөрөг нөлөөтэй. Хувийн салбарын хөрөнгө оруулагчид ч эдгээр эрсдэлтэй тулгардаг бөгөөд зүй бус эдийн засгийн орчин нь хөрөнгө оруулалт хийхэд олон хүндрэлтэй болгодог.
Зүй бус эдийн засаг болон хувийн салбарын хөрөнгө оруулалтын эрсдлийг судлахдаа олон эдийн засагчдын онол, болон олон улсын байгууллагууд, судлаачдын үзэл бодлыг иш татах нь чухал байдаг. Доор олон улсын шинжээчид, эдийн засагчдын онол болон үзэл бодлуудыг иш татан тайлбарлая.
5. Зүй бус эдийн засгийн Онол ба Төлөөлөгчид
a) Хар зах (Informal Economy) ба Сүүдэр эдийн засаг
Зүй бус эдийн засаг нь олон улсын эдийн засагчдын хувьд “хар зах” буюу “сүүдэр эдийн засаг” гэж нэрлэгддэг. Хар зах нь албан бус ажил эрхлэлтийг болон хууль бус эдийн засгийн үйл ажиллагааг хамардаг бөгөөд энэ тухай Герд Шнайдер (Gerd Schneider) нарийн судалсан байдаг. Түүний “The Shadow Economy: An International Survey” (2012) номонд хар захын эдийн засаг нь ямар ч хэлбэрээр үүсч болохыг тайлбарлаж, татварын зохицуулалт сул байгаа орнуудын эдийн засагт ихээхэн нөлөөтэй болохыг тэмдэглэсэн. Тухайлбал, эдийн засгийн бүтцийн бууралт, төрийн зохицуулалтын сул байдал нь хар захыг дэмждэг.
b) Махмуд Мамду (Mahmoud Mamdouh) – Хөдөлмөрийн эрх зүй ба хар зах
Махмуд Мамду (2010) нь хар зах нь хөдөлмөрийн хууль тогтоомж, хөдөлмөрийн эрхийн зөрчилд хүргэдэг бөгөөд хууль бус, зохицуулалтгүй орчныг бий болгодог хэмээн үзсэн. Түүний судалгаанд дээрх орнуудын татварын тогтолцоо, хууль бус хөдөлмөрийн зах зээл, хөдөлмөрийн нөхцөл болон хууль зөрчигдсөн зөрчил нь эдийн засгийн бүтцийг сөргөөр нөлөөлдөг гэж үзсэн.
c) Карл Полани (Karl Polanyi) – “Great Transformation”
Карл Полани нь 1944 онд бичсэн “The Great Transformation” номдоо эдийн засгийн ерөнхий зохицуулалт, хууль ёсны хүрээний зөрчилд нөлөөлөх олон хүчин зүйлсийг тодорхойлсон. Тэрээр эдийн засгийн орчинд ард иргэдийн эрх зүйн хамгаалалт байхгүй бол зүй бус эдийн засаг үүсч, эдийн засгийн тэгш бус байдал бий болохыг илтгэж байсан.
6. Хувийн салбарын хөрөнгө оруулалтын эрсдэл: Онол ба Төлөөлөгчид
a) Татварын эрсдэл ба хууль эрх зүйн хүрээ
Томас Пикетти (Thomas Piketty) нь “Capital in the Twenty-First Century” (2013) номондоо эдийн засгийн тэгш бус байдал, хөрөнгө оруулалтын эрсдэл болон татварын зохицуулалтын үүргийг онцолсон. Тэрээр хөрөнгө оруулалтын эрсдэл, татварын хэмжээ хэр их байгаагаас улбаалан хөрөнгө оруулагчид ямар шийдвэрүүдийг гаргадаг болохыг судалж үзсэн. Пикетти татварын хэт өндөр түвшин нь зүй бус эдийн засаг үүсэхэд хувь нэмэр оруулж, хөрөнгө оруулалт хийх орчинд хүндрэл үүсгэдэг гэж үзсэн.
b) Хууль эрх зүйн орчин ба тогтвортой байдал
Джон Херман (John H. Dunning) нь 1997 онд хэвлэгдсэн “Multinational Enterprises and the Global Economy” номондоо олон улсын хөрөнгө оруулалтын тогтвортой байдал нь тухайн улсын хууль эрх зүйн орчин, улстөрийн тогтвортой байдлаас шууд хамаардаг хэмээн өгүүлсэн. Хөрөнгө оруулалтын эрсдлийг бууруулахад тогтвортой хууль эрх зүйн орчин шаардлагатай гэдгийг тэрээр хэлсэн байдаг.
c) Хөрөнгө оруулалтын түншлэл ба эрсдэл
Ричард Кошман (Richard C. Koo) нь “The Holy Grail of Macroeconomics” (2008) номондоо хөрөнгө оруулалт хийхэд татварын дутуу байдал, албан бус эдийн засаг нь хөрөнгө оруулалтын эрсдэлд сөрөг нөлөө үзүүлдэг болохыг тэмдэглэсэн. Тэрээр эдийн засгийн хямрал болон татварын бодлого нь олон улсын хөрөнгө оруулалт дээр шууд нөлөөлдөг гэж үзсэн.
7. Дүгнэлт
Зүй бус эдийн засаг болон хөрөнгө оруулалтын эрсдэл нь эдийн засагчдын олон талт онолуудаас тодорхойлогддог бөгөөд энэ нь хууль, татвар, эдийн засгийн тогтвортой байдал зэрэг хүчин зүйлсэд суурилдаг. Герд Шнайдер, Карл Полани, Томас Пикетти, Джон Херман, Ричард Кошман нарын бүтээлүүд нь эдгээр асуудлуудын эдийн засгийн болон улс төрийн нөлөөллийг тодруулж өгдөг. Тэдний судалгаагаар, хэрэв эдийн засаг хууль бус, зохицуулалтгүй орчинд ажиллаж байвал хөрөнгө оруулалт хийхэд олон эрсдэл үүсэх бөгөөд энэ нь эдийн засгийн тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлдөг.
Жам ёсны эдийн засаг гэдэг нь зах зээлийн эдийн засгийн үндсэн зарчмуудыг дагаж, төрийн оролцоо бага, зах зээл эрх чөлөөтэй үйлчилдэг систем юм. Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн мөн чанар, өвөрмөц хязгаарлалтууд болон хүний эрх ашиг сонирхол дээр суурилдаг. Энэ нь амжилттай ардчилсан эдийн засгийн системтэй холбоотой байдаг.
Жам ёсны эдийн засаг нь олон улсын эдийн засагт чухал байр суурь эзэлдэг бөгөөд тодорхой тогтвортой хуулийн хүрээ, татварын тогтолцоо, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал зэрэг тогтвортой, урьдчилан таамаглах чадвартай системтэй холбоотой байдаг.
8. Жам ёсны эдийн засаг гэж юу вэ?
Жам ёсны эдийн засаг гэдэг нь зах зээлийн эдийн засаг бөгөөд энэ систем нь ямар нэгэн төрийн шууд оролцоо, хязгаарлалт, зохицуулалт багатай байдлыг илэрхийлдэг. Энэ нь тусдаа, бие даасан болон өрсөлдөгч компанийн хоорондын үнэлгээ, үнэ тогтоох үйл явцыг зах зээлд даатгадаг.
- Эдийн засгийн эрх чөлөө: Энд зах зээлийн харилцаа эрх чөлөөтэй байх бөгөөд төрийн хязгаарлалтууд бага байдаг. Хувийн өмчийн эрх чөлөө, түүний хамгаалалт зэрэг нь эдийн засгийн үйл ажиллагааг зохицуулж байдаг.
- Бүтээн байгуулалт, өрсөлдөөн: Жам ёсны эдийн засаг нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, үнийн тогтворгүй байдлыг хамааруулдаг бөгөөд компаниуд нь өрсөлдөх, инноваци хийх боломжтой байдаг.
9. Жам ёсны эдийн засгийн ялгарал ба шинж чанар
Жам ёсны эдийн засаг нь хэд хэдэн шинж чанартай:
a) Зах зээл нь худалдан авалтыг тогтооно
- Зах зээл дээр үнийн тогтворгүй байдал болон эрэлт, нийлүүлэлтээс хамаарч эдийн засгийн үйл ажиллагаа тогтдог. Төрийн оролцоо нь зөвхөн үндсэн зохицуулалтын түвшинд, харин үнээ тогтоох болон хэрэглэгчийн сонголт нь зах зээлийн тогтвортой байдлаар явагддаг.
b) Зарим төрлийн зохицуулалт байгаа ч оролцоо бага
- Төр нь тодорхой салбаруудад зохицуулалт хийж болох ч, ерөнхийдөө зах зээлийн бүхий л үйл ажиллагаанд оролцохгүй. Хууль зүйн орчныг зохицуулж, бизнесийн үйл ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт, татварын асуудлыг шийддэг.
c) Өрсөлдөөнд суурилсан эдийн засаг
- Эдийн засаг нь өрсөлдөөнийг дэмждэг бөгөөд энэ нь үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудын ашиг сонирхол, инноваци, бүтээлч чанарыг нэмэгдүүлдэг.
d) Төрийн оролцоо
- Төрийн оролцоо нь минимум түвшинд байдаг. Энд төр нь зөвхөн төрийн хамгаалалтаар үүрэг хүлээдэг, гэхдээ компаниуд болон хэрэглэгчдийн хооронд хамааралтай асуудлуудад оролцохгүй.
10. Жам ёсны эдийн засгийн давуу талууд
Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн тогтвортой байдал болон орон нутагт эдийн засгийн эрсдлийг багасгах боломжийг олгодог.
a) Өрсөлдөөнд суурилсан бүтээмж
- Эдийн засагт өрсөлдөөн их байх нь бизнесүүдийн бүтээмжийг дээшлүүлж, хэрэглэгчид илүү өндөр чанартай бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээг авч чадна.
b) Нийтэд ашигтай байдал
- Зах зээлийн харилцаа нь хэрэглэгчдийн хүсэл сонирхолд нийцэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөлжилтийг үүсгэдэг бөгөөд энэ нь нийтэд ашигтай байдаг.
c) Бизнесийн эрх чөлөө
- Төрийн оролцоо бага, компаниуд боломжтой нөхцөлд өрсөлдөж, бизнесээ өргөжүүлж чаддаг. Инноваци, шинэ санаа, шинэ бүтээгдэхүүнүүд бүтээхэд энэхүү эрх чөлөө чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
11. Жам ёсны эдийн засгийн сул талууд
Гэвч жам ёсны эдийн засаг нь бүх асуудлыг шийдэхгүй бөгөөд сул талууд бас байгаа.
a) Төрийн зохицуулалт багасна
- Төрийн оролцоогүй байх нь зөрчил, авлига, байгаль орчны бохирдол, хэрэглэгчдийн эрхийн зөрчил зэрэг асуудлуудыг дагуулж болох юм. Хамгаалалт, хяналтын дутагдал нь тодорхой нийгэмд сөргөөр нөлөөлж болно.
b) Эдийн засгийн тэгш бус байдал
- Өрсөлдөөн нь нэг хэсэгт ашигтай байж болох ч, нөгөө хэсэгт эдийн засгийн тэгш бус байдал үүсч болно. Хувийн компаниуд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй бол жижиг, дунд бизнесүүдийн өрсөлдөх орчин буурч, тэгш бус байдал үүсдэг.
c) Нийгмийн халамж, хамгаалалт бага байх
- Хэдийгээр эдийн засгийн чөлөөт зохицуулалт нь инновац, хөгжилд сайнаар нөлөөлдөг ч, зарим иргэд, нийгмийн бүлэг нь үүнийг ашиглах боломжгүй байж болзошгүй. Төрийн хамгаалалт, нийгмийн халамж бага байх нь ядуурал, нийгмийн тэгш бус байдлыг гүнзгийрүүлж болно.
12. Жам ёсны эдийн засагтай холбоотой онол
Адам Смит-ийн “Х Visible гарц” онол нь жам ёсны эдийн засгийг ихээр тодорхойлсон. Түүний “Невидимая рука” буюу “Үзэгдэхгүй гар” гэж нэрлэгддэг онол нь зах зээлд оролцогчид аль ч хэрэгцээг хангахдаа өөрсдийн ашиг сонирхолын төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзсэн. Энэ онол нь өөрөө жам ёсны эдийн засгийн дотоод механизмыг ойлгоход тусалдаг.
Дүгнэлт:
Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн харилцаанд төвлөрсөн, хөрөнгө оруулалтын эрх чөлөөтэй, өрсөлдөөнд суурилсан эдийн засгийн систем юм. Энэ нь инноваци, бүтээмж, хэрэглэгчдэд ашигтай байдал зэрэг давуу талтай хэдий ч эдийн засгийн тэгш бус байдал, төрийн оролцооны хомсдол, нийгмийн хамгаалалтын дутагдал зэрэг сул талтай байдаг. Тиймээс жам ёсны эдийн засаг нь зөв зохицуулалт, зохион байгуулалт шаарддаг ч мөн төрийн оролцоогүй байх нөхцөлд хамгийн сайн ажилладаг.
Жам ёсны эдийн засаг гэдэг нь зах зээлийн эдийн засгийн үндсэн зарчмуудыг дагаж, төрийн оролцоо бага, зах зээл эрх чөлөөтэй үйлчилдэг систем юм. Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн мөн чанар, өвөрмөц хязгаарлалтууд болон хүний эрх ашиг сонирхол дээр суурилдаг. Энэ нь амжилттай ардчилсан эдийн засгийн системтэй холбоотой байдаг.
Жам ёсны эдийн засаг нь олон улсын эдийн засагт чухал байр суурь эзэлдэг бөгөөд тодорхой тогтвортой хуулийн хүрээ, татварын тогтолцоо, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал зэрэг тогтвортой, урьдчилан таамаглах чадвартай системтэй холбоотой байдаг.
1. Жам ёсны эдийн засаг гэж юу вэ?
Жам ёсны эдийн засаг гэдэг нь зах зээлийн эдийн засаг бөгөөд энэ систем нь ямар нэгэн төрийн шууд оролцоо, хязгаарлалт, зохицуулалт багатай байдлыг илэрхийлдэг. Энэ нь тусдаа, бие даасан болон өрсөлдөгч компанийн хоорондын үнэлгээ, үнэ тогтоох үйл явцыг зах зээлд даатгадаг.
- Эдийн засгийн эрх чөлөө: Энд зах зээлийн харилцаа эрх чөлөөтэй байх бөгөөд төрийн хязгаарлалтууд бага байдаг. Хувийн өмчийн эрх чөлөө, түүний хамгаалалт зэрэг нь эдийн засгийн үйл ажиллагааг зохицуулж байдаг.
- Бүтээн байгуулалт, өрсөлдөөн: Жам ёсны эдийн засаг нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, үнийн тогтворгүй байдлыг хамааруулдаг бөгөөд компаниуд нь өрсөлдөх, инноваци хийх боломжтой байдаг.
2. Жам ёсны эдийн засгийн ялгарал ба шинж чанар
Жам ёсны эдийн засаг нь хэд хэдэн шинж чанартай:
a) Зах зээл нь худалдан авалтыг тогтооно
- Зах зээл дээр үнийн тогтворгүй байдал болон эрэлт, нийлүүлэлтээс хамаарч эдийн засгийн үйл ажиллагаа тогтдог. Төрийн оролцоо нь зөвхөн үндсэн зохицуулалтын түвшинд, харин үнээ тогтоох болон хэрэглэгчийн сонголт нь зах зээлийн тогтвортой байдлаар явагддаг.
b) Зарим төрлийн зохицуулалт байгаа ч оролцоо бага
- Төр нь тодорхой салбаруудад зохицуулалт хийж болох ч, ерөнхийдөө зах зээлийн бүхий л үйл ажиллагаанд оролцохгүй. Хууль зүйн орчныг зохицуулж, бизнесийн үйл ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт, татварын асуудлыг шийддэг.
c) Өрсөлдөөнд суурилсан эдийн засаг
- Эдийн засаг нь өрсөлдөөнийг дэмждэг бөгөөд энэ нь үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудын ашиг сонирхол, инноваци, бүтээлч чанарыг нэмэгдүүлдэг.
d) Төрийн оролцоо
- Төрийн оролцоо нь минимум түвшинд байдаг. Энд төр нь зөвхөн төрийн хамгаалалтаар үүрэг хүлээдэг, гэхдээ компаниуд болон хэрэглэгчдийн хооронд хамааралтай асуудлуудад оролцохгүй.
3. Жам ёсны эдийн засгийн давуу талууд
Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн тогтвортой байдал болон орон нутагт эдийн засгийн эрсдлийг багасгах боломжийг олгодог.
a) Өрсөлдөөнд суурилсан бүтээмж
- Эдийн засагт өрсөлдөөн их байх нь бизнесүүдийн бүтээмжийг дээшлүүлж, хэрэглэгчид илүү өндөр чанартай бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээг авч чадна.
b) Нийтэд ашигтай байдал
- Зах зээлийн харилцаа нь хэрэглэгчдийн хүсэл сонирхолд нийцэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөлжилтийг үүсгэдэг бөгөөд энэ нь нийтэд ашигтай байдаг.
c) Бизнесийн эрх чөлөө
- Төрийн оролцоо бага, компаниуд боломжтой нөхцөлд өрсөлдөж, бизнесээ өргөжүүлж чаддаг. Инноваци, шинэ санаа, шинэ бүтээгдэхүүнүүд бүтээхэд энэхүү эрх чөлөө чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
4. Жам ёсны эдийн засгийн сул талууд
Гэвч жам ёсны эдийн засаг нь бүх асуудлыг шийдэхгүй бөгөөд сул талууд бас байгаа.
a) Төрийн зохицуулалт багасна
- Төрийн оролцоогүй байх нь зөрчил, авлига, байгаль орчны бохирдол, хэрэглэгчдийн эрхийн зөрчил зэрэг асуудлуудыг дагуулж болох юм. Хамгаалалт, хяналтын дутагдал нь тодорхой нийгэмд сөргөөр нөлөөлж болно.
b) Эдийн засгийн тэгш бус байдал
- Өрсөлдөөн нь нэг хэсэгт ашигтай байж болох ч, нөгөө хэсэгт эдийн засгийн тэгш бус байдал үүсч болно. Хувийн компаниуд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй бол жижиг, дунд бизнесүүдийн өрсөлдөх орчин буурч, тэгш бус байдал үүсдэг.
c) Нийгмийн халамж, хамгаалалт бага байх
- Хэдийгээр эдийн засгийн чөлөөт зохицуулалт нь инновац, хөгжилд сайнаар нөлөөлдөг ч, зарим иргэд, нийгмийн бүлэг нь үүнийг ашиглах боломжгүй байж болзошгүй. Төрийн хамгаалалт, нийгмийн халамж бага байх нь ядуурал, нийгмийн тэгш бус байдлыг гүнзгийрүүлж болно.
5. Жам ёсны эдийн засагтай холбоотой онол
Адам Смит-ийн “Х Visible гарц” онол нь жам ёсны эдийн засгийг ихээр тодорхойлсон. Түүний “Невидимая рука” буюу “Үзэгдэхгүй гар” гэж нэрлэгддэг онол нь зах зээлд оролцогчид аль ч хэрэгцээг хангахдаа өөрсдийн ашиг сонирхолын төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзсэн. Энэ онол нь өөрөө жам ёсны эдийн засгийн дотоод механизмыг ойлгоход тусалдаг.
Дүгнэлт:
Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн харилцаанд төвлөрсөн, хөрөнгө оруулалтын эрх чөлөөтэй, өрсөлдөөнд суурилсан эдийн засгийн систем юм. Энэ нь инноваци, бүтээмж, хэрэглэгчдэд ашигтай байдал зэрэг давуу талтай хэдий ч эдийн засгийн тэгш бус байдал, төрийн оролцооны хомсдол, нийгмийн хамгаалалтын дутагдал зэрэг сул талтай байдаг. Тиймээс жам ёсны эдийн засаг нь зөв зохицуулалт, зохион байгуулалт шаарддаг ч мөн төрийн оролцоогүй байх нөхцөлд хамгийн сайн ажилладаг.
Жам ёсны эдийн засаг гэдэг нь зах зээлийн эдийн засгийн үндсэн зарчмуудыг дагаж, төрийн оролцоо бага, зах зээл эрх чөлөөтэй үйлчилдэг систем юм. Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн мөн чанар, өвөрмөц хязгаарлалтууд болон хүний эрх ашиг сонирхол дээр суурилдаг. Энэ нь амжилттай ардчилсан эдийн засгийн системтэй холбоотой байдаг.
Жам ёсны эдийн засаг нь олон улсын эдийн засагт чухал байр суурь эзэлдэг бөгөөд тодорхой тогтвортой хуулийн хүрээ, татварын тогтолцоо, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал зэрэг тогтвортой, урьдчилан таамаглах чадвартай системтэй холбоотой байдаг.
1. Жам ёсны эдийн засаг гэж юу вэ?
Жам ёсны эдийн засаг гэдэг нь зах зээлийн эдийн засаг бөгөөд энэ систем нь ямар нэгэн төрийн шууд оролцоо, хязгаарлалт, зохицуулалт багатай байдлыг илэрхийлдэг. Энэ нь тусдаа, бие даасан болон өрсөлдөгч компанийн хоорондын үнэлгээ, үнэ тогтоох үйл явцыг зах зээлд даатгадаг.
- Эдийн засгийн эрх чөлөө: Энд зах зээлийн харилцаа эрх чөлөөтэй байх бөгөөд төрийн хязгаарлалтууд бага байдаг. Хувийн өмчийн эрх чөлөө, түүний хамгаалалт зэрэг нь эдийн засгийн үйл ажиллагааг зохицуулж байдаг.
- Бүтээн байгуулалт, өрсөлдөөн: Жам ёсны эдийн засаг нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, үнийн тогтворгүй байдлыг хамааруулдаг бөгөөд компаниуд нь өрсөлдөх, инноваци хийх боломжтой байдаг.
2. Жам ёсны эдийн засгийн ялгарал ба шинж чанар
Жам ёсны эдийн засаг нь хэд хэдэн шинж чанартай:
a) Зах зээл нь худалдан авалтыг тогтооно
- Зах зээл дээр үнийн тогтворгүй байдал болон эрэлт, нийлүүлэлтээс хамаарч эдийн засгийн үйл ажиллагаа тогтдог. Төрийн оролцоо нь зөвхөн үндсэн зохицуулалтын түвшинд, харин үнээ тогтоох болон хэрэглэгчийн сонголт нь зах зээлийн тогтвортой байдлаар явагддаг.
b) Зарим төрлийн зохицуулалт байгаа ч оролцоо бага
- Төр нь тодорхой салбаруудад зохицуулалт хийж болох ч, ерөнхийдөө зах зээлийн бүхий л үйл ажиллагаанд оролцохгүй. Хууль зүйн орчныг зохицуулж, бизнесийн үйл ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт, татварын асуудлыг шийддэг.
c) Өрсөлдөөнд суурилсан эдийн засаг
- Эдийн засаг нь өрсөлдөөнийг дэмждэг бөгөөд энэ нь үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудын ашиг сонирхол, инноваци, бүтээлч чанарыг нэмэгдүүлдэг.
d) Төрийн оролцоо
- Төрийн оролцоо нь минимум түвшинд байдаг. Энд төр нь зөвхөн төрийн хамгаалалтаар үүрэг хүлээдэг, гэхдээ компаниуд болон хэрэглэгчдийн хооронд хамааралтай асуудлуудад оролцохгүй.
3. Жам ёсны эдийн засгийн давуу талууд
Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн тогтвортой байдал болон орон нутагт эдийн засгийн эрсдлийг багасгах боломжийг олгодог.
a) Өрсөлдөөнд суурилсан бүтээмж
- Эдийн засагт өрсөлдөөн их байх нь бизнесүүдийн бүтээмжийг дээшлүүлж, хэрэглэгчид илүү өндөр чанартай бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээг авч чадна.
b) Нийтэд ашигтай байдал
- Зах зээлийн харилцаа нь хэрэглэгчдийн хүсэл сонирхолд нийцэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөлжилтийг үүсгэдэг бөгөөд энэ нь нийтэд ашигтай байдаг.
c) Бизнесийн эрх чөлөө
- Төрийн оролцоо бага, компаниуд боломжтой нөхцөлд өрсөлдөж, бизнесээ өргөжүүлж чаддаг. Инноваци, шинэ санаа, шинэ бүтээгдэхүүнүүд бүтээхэд энэхүү эрх чөлөө чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
4. Жам ёсны эдийн засгийн сул талууд
Гэвч жам ёсны эдийн засаг нь бүх асуудлыг шийдэхгүй бөгөөд сул талууд бас байгаа.
a) Төрийн зохицуулалт багасна
- Төрийн оролцоогүй байх нь зөрчил, авлига, байгаль орчны бохирдол, хэрэглэгчдийн эрхийн зөрчил зэрэг асуудлуудыг дагуулж болох юм. Хамгаалалт, хяналтын дутагдал нь тодорхой нийгэмд сөргөөр нөлөөлж болно.
b) Эдийн засгийн тэгш бус байдал
- Өрсөлдөөн нь нэг хэсэгт ашигтай байж болох ч, нөгөө хэсэгт эдийн засгийн тэгш бус байдал үүсч болно. Хувийн компаниуд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй бол жижиг, дунд бизнесүүдийн өрсөлдөх орчин буурч, тэгш бус байдал үүсдэг.
c) Нийгмийн халамж, хамгаалалт бага байх
- Хэдийгээр эдийн засгийн чөлөөт зохицуулалт нь инновац, хөгжилд сайнаар нөлөөлдөг ч, зарим иргэд, нийгмийн бүлэг нь үүнийг ашиглах боломжгүй байж болзошгүй. Төрийн хамгаалалт, нийгмийн халамж бага байх нь ядуурал, нийгмийн тэгш бус байдлыг гүнзгийрүүлж болно.
5. Жам ёсны эдийн засагтай холбоотой онол
Адам Смит-ийн “Х Visible гарц” онол нь жам ёсны эдийн засгийг ихээр тодорхойлсон. Түүний “Невидимая рука” буюу “Үзэгдэхгүй гар” гэж нэрлэгддэг онол нь зах зээлд оролцогчид аль ч хэрэгцээг хангахдаа өөрсдийн ашиг сонирхолын төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзсэн. Энэ онол нь өөрөө жам ёсны эдийн засгийн дотоод механизмыг ойлгоход тусалдаг.
Дүгнэлт:
Жам ёсны эдийн засаг нь зах зээлийн харилцаанд төвлөрсөн, хөрөнгө оруулалтын эрх чөлөөтэй, өрсөлдөөнд суурилсан эдийн засгийн систем юм. Энэ нь инноваци, бүтээмж, хэрэглэгчдэд ашигтай байдал зэрэг давуу талтай хэдий ч эдийн засгийн тэгш бус байдал, төрийн оролцооны хомсдол, нийгмийн хамгаалалтын дутагдал зэрэг сул талтай байдаг. Тиймээс жам ёсны эдийн засаг нь зөв зохицуулалт, зохион байгуулалт шаарддаг ч мөн төрийн оролцоогүй байх нөхцөлд хамгийн сайн ажилладаг.
Жам ёсны эдийн засгийн институцийн онцлог шинжийг агуулаагүй бол үүнийг Зүй Бус Эдийн Засгийн Институци гэнэ. Үүнийг дагаад улс төрийн зүй бүс институци аяндаа бүрэлдэнэ. Зүй бус эдийн засаг ноёлвол зүй бус улс төрийн институци бүрэлдэж, үр дагаварт нь нийгмийн систем гажуудаж, нийгмийн явцуу хэсэг бүлэг нь улс орны эд баялгийг мөлжих бүтэцжүүлсэн системээр ажилладаг. Баян, ядуугийн ялгаа улам ихэсч, байгаль орчин болон нийгмийн асуудлууд шийдэгдэхгүй хэвээр үлдэнэ. Авилгал гаарч, нийгмийг хэсэг бүлэг явцуу ашиг сонирхолтой этгээдүүд удирдана.
Жишээ болох Конго Улсын зургийг ШУТИС С.Туяа багшийн Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хичээлээс авав.
Зүй бус эдийн засаг болон жам ёсны эдийн засгийн талаар илүү гүнзгий ойлголт авахын тулд уншиж болох хэд хэдэн эх үүсвэрийг санал болгож байна:
1. Зүй бус эдийн засаг (Informal economy)
Зүй бус эдийн засаг буюу албан бус эдийн засаг нь хууль бус, зохицуулалтгүй, татвараас зайлсхийсэн эсвэл бүртгэгдээгүй эдийн засгийн үйл ажиллагааг хамардаг. Энэ сэдвийг судлахад тус болох эх үүсвэрүүд:
a) “The Informal Economy: Studies in Advanced and Less Developed Countries” – Франциско Х. Гутиеррес, Эдвардо Л. Розенблат
Энэ ном нь зүй бус эдийн засгийн тухай дэлхийн өнцөг булан бүрийн судалгааны үр дүнг нэгтгэсэн. Энд зүй бус эдийн засгийн төрлүүд, түүний нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөө, тулгарч буй сорилтууд болон эрх зүйн хязгаарлалтуудыг тайлбарласан байдаг.
b) “The Informal Economy: Dangerous or Necessary?” – Линда Гул
Зүй бус эдийн засаг нь нийгмийн сөрөг ба эерэг талуудыг хамардаг. Энэхүү ном нь эдийн засгийн тогтвортой байдал, халамжийн тогтолцоо болон зүй бус эдийн засагт гарч буй бэрхшээлүүдийг авч үздэг.
2. Жам ёсны эдийн засаг (Formal economy)
Жам ёсны эдийн засаг нь бүх төрлийн бизнес, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хуулийн хүрээнд зохицуулагддаг, татвар төлдөг, албан ёсны бүртгэлтэй эдийн засгийн системийг илэрхийлдэг. Энэхүү сэдвээр уншиж болох эх үүсвэрүүд:
a) “Wealth of Nations” by Adam Smith
Адам Смитийн “The Wealth of Nations” (1776) нь зах зээлийн эдийн засгийн үндэс суурийг тавьсан томоохон бүтээл бөгөөд жам ёсны эдийн засаг болон зах зээлийн онолын үүсвэрүүдийн нэг юм. Смитийн үзэж буйгаар, зах зээл нь “Үзэгдэхгүй гар” буюу зах зээлд оролцогчдын хоорондын өрсөлдөөнөөр өөрийн зохицуулалтыг хийдэг.
b) “Capitalism and Freedom” by Milton Friedman
Милтон Фридманы “Capitalism and Freedom” ном нь зах зээлийн эдийн засаг болон төрийн оролцооны багасгалт, бизнес эрхлэгчдийг чөлөөтэй орчинд ажиллуулах бодлогын ач холбогдлыг тодорхойлдог. Эдгээр онол нь жам ёсны эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
c) “Market and Society: The Great Transformation” by Karl Polanyi
Карл Поланийгийн “The Great Transformation” ном нь зах зээлийн эдийн засаг болон жам ёсны эдийн засгийн олон нийтийн зохицуулалтыг авч үзсэн. Түүний үзэж буйгаар, зах зээлийн эдийн засаг нь нийгмийн тогтвортой байдлыг эрсдэлд оруулж, үүнтэй тэмцэхийн тулд төрийн зохицуулалт хэрэгтэй гэж үзсэн.
3. Зүй бус болон жам ёсны эдийн засгийн харьцуулалт
Энэхүү сэдвээр зүй бус болон жам ёсны эдийн засгийн харьцуулалтыг хийхэд туслах хэд хэдэн эх үүсвэр:
a) “Informal and Formal Economy: A Comparative Approach” by George Ritzer
Энэ ном нь зүй бус болон жам ёсны эдийн засгийн хоорондох ялгаа, шалтгаан, эдийн засаг дахь тэдгээрийн үүрэг гүйцэтгэхийг хэлэлцдэг.
b) “The Informal Economy and the Formal Economy: A Symbiotic Relationship” (Journal Article)
Тус нийтлэл нь зүй бус эдийн засаг болон жам ёсны эдийн засгийн хоорондын харилцан хамаарлыг судалж, эдгээр хоёр эдийн засгийн систем хэрхэн нэгнийхээ дэмжлэг болж, тодорхой бүс нутагт хэрхэн үйлчилдэгийг тайлбарласан.
4. Эдийн засгийн онол болон олон улсын туршлага
Зүй бус болон жам ёсны эдийн засагт олон улсын туршлага, шинжлэх ухааны судалгаа чухал үүрэг гүйцэтгэдэг:
a) “Globalization and Its Discontents” by Joseph Stiglitz
Жоузеф Стиглитцийн “Globalization and Its Discontents” ном нь олон улсын эдийн засгийн гадаад оролцооны нөлөө, үүний дотор зүй бус эдийн засгийн төлөв байдал, хөгжиж буй орнуудад үүсч буй сорилтуудыг авч үздэг.
b) “Development as Freedom” by Amartya Sen
Амартя Сенийн “Development as Freedom” ном нь эдийн засгийн хөгжил, ардчилал, тэгш эрхийн асуудлуудыг хөнддөг. Жам ёсны эдийн засаг нь хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбогдох талаар олон чухал санааг дэвшүүлсэн.
Эдгээр ном болон судалгаанууд нь жам ёсны эдийн засаг болон зүй бус эдийн засаг хоорондын ялгаа, үүсэх нөхцөл, эдийн засгийн хөгжилд тэдний гүйцэтгэх үүрэг, олон улсын туршлага зэрэг сэдвүүдийг гүнзгийрүүлэн ойлгоход тусална.
