Агаарын бохирдлоос болж өвдсөн иргэд & нас барагсдын ар гэрийнхэн Засгийн Газар, компанийг шүүхдэж байсан Шүүхийн бодит тохиолдлууд

Агаарын бохирдлоос үүдэн эрүүл мэндийн хохирол амссан иргэд Засгийн газраа шүүхэд өгч, нөхөн төлбөр авсан тохиолдлууд олон улсад бүртгэгдсэн байдаг. Жишээ нь:

🇬🇧 Их Британи: Элла Кисси-Дебрахын хэрэг

• Тойм: 2013 онд 9 настай Элла Кисси-Дебрах Лондонгийн өмнөд хэсэгт орших гэрийнхээ ойролцоох агаарын бохирдлоос үүдэлтэй хүнд хэлбэрийн астмагаар нас барсан. 2020 онд шүүхийн шийдвэрээр түүний үхлийн шалтгаанд агаарын бохирдол нөлөөлсөн гэж тогтоосон нь Их Британид анх удаа ийм дүгнэлт гарсан тохиолдол болсон.
• Шүүхийн шийдвэр ба нөхөн төлбөр: Эллагийн ээж Росамунд Аду-Кисси-Дебрах 2024 онд Засгийн газрыг шүүхэд өгч, нөхөн төлбөр нэхэмжилсэн. Улмаар Байгаль орчин, Хүнс, Хөдөө аж ахуй, Тээвэр, Эрүүл мэндийн яамд Эллагийн үхэлд хариуцлага хүлээн, тодорхой хэмжээний нөхөн төлбөр олгосон. Энэ хэрэг нь цэвэр агаартай байх эрхийг хуульчилж, “Ella’s Law” хуулийг санаачлах үндэс болсон.
• Эх сурвалж: https://www.theguardian.com/environment/2024/oct/31/ella-kissi-debrah-mother-receive-settlement-death-air-pollution?utm_source=chatgpt.com

🇯🇵 Япон: Токио хотын агаарын бохирдлын хэрэг

• Тойм: 2002 онд Токио хотод амьдардаг иргэд дизель түлштэй автомашины утаанаас үүдэлтэй астма болон бусад амьсгалын замын өвчнөөр өвдсөн гэж үзэн, автомашин үйлдвэрлэгчид болон Засгийн газрыг шүүхэд өгсөн.
• Шүүхийн шийдвэр ба нөхөн төлбөр: Токио дүүргийн шүүх 79 сая иений нөхөн төлбөр олгох шийдвэр гаргасан ч автомашин үйлдвэрлэгчдийг хариуцлагаас чөлөөлсөн. Улмаар Токио хотын захиргаа жил бүр 4 тэрбум иений эрүүл мэндийн тусламжийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж, астма болон бусад өвчтэй иргэдэд дэмжлэг үзүүлсэн.
• Эх сурвалж: https://www.japantimes.co.jp/news/1997/06/03/national/asthma-patients-sue-over-vehicle-emissions/

🇫🇷 Франц: Парисын иргэний нэхэмжлэл

• Тойм: 2017 онд Парис хотын нэгэн оршин суугч агаарын бохирдлоос үүдэн эрүүл мэндийн хохирол амссан гэж үзэн, Францын Засгийн газрыг шүүхэд өгч, 21 сая еврогийн нөхөн төлбөр нэхэмжилсэн.
• Шүүхийн шийдвэр: Европын Холбооны Шүүх 2022 онд гаргасан шийдвэрээр, агаарын чанарын стандартуудыг зөрчсөн тохиолдолд иргэд Засгийн газрыг шүүхэд өгч болох ч, шууд нөхөн төлбөр нэхэмжлэх эрхгүй гэж тогтоосон. Гэсэн ч энэ шийдвэр нь иргэдийн цэвэр агаартай байх эрхийг хамгаалах чиглэлд чухал алхам болсон.
• Эх сурвалж: https://www.politico.eu/article/air-pollution-health-damages-european-union-court-rules/

🇺🇸 АНУ: Massachusetts v. EPA (2007)

• Тойм: Массачусетс муж болон бусад 11 муж улс, хэд хэдэн хотууд АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлаг (EPA)-ийг хүлэмжийн хийг зохицуулах үүргээ биелүүлээгүй гэж үзэн шүүхэд өгсөн.
• Шүүхийн шийдвэр: АНУ-ын Дээд шүүх 5-4 саналаар EPA нь хүлэмжийн хийг “агаарын бохирдуулагч” гэж үзэн, зохицуулах үүрэгтэй гэж шийдвэрлэсэн. Энэ шийдвэр нь иргэд болон муж улсуудын Засгийн газрын эсрэг байгаль орчны асуудлаар шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрхийг баталгаажуулсан ч, шууд нөхөн төлбөр олгоогүй. Гэхдээ энэ шүүхийн шийдвэрийн мөрөөр EPA (АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлаг)-аас нүүрстөрөгчийн давхар исэл болон бусад хүлэмжийн хийг “агаарын бохирдуулагч” гэж хүлээн зөвшөөрч зохицуулсан бөгөөд Цэвэр агаарын тухай хууль (Clean Air Act)-д хамруулж байсан.
• Эх сурвалж. The Rule of Five: Making climate history at the Supreme Court, Richard J.Lazarus, 2020.

Засгийн Газартай шүүхдэхээс гадна, агаарын бохирдлоос үүдэн компаниудыг шүүхэд өгч, нөхөн төлбөр авсан олон улсын тохиолдлууд байдаг. Доорх хүснэгтэд зарим онцлох кэйсүүдийг танилцуулж байна:

📊 Агаарын бохирдлоос үүдэн компаниудын эсрэг шүүхийн кэйсүүд

Монгол Улсад Засгийн газрыг иргэн шүүхэд өгөх нь хуулиар шууд хориглоогүй ч, төрийн албан тушаалтны үйлдэлтэй холбоотой хариуцлага хүлээлгэх нь маш хүнд нөхцөлтэй, практикт бараг тохиолддоггүй. Харин АНУ ба Их Британид иргэд Засгийн газраа шүүхэд өгөх тодорхой эрх зүйн зохицуулалттай байдаг бөгөөд түүхэн, жишиг кэйсүүд ч олон бий.

🇺🇸 АНУ-д: Иргэн төрөө шүүх эрх

📜 Гол зохицуулалт:

1. Federal Tort Claims Act (FTCA, 1946)
   • Иргэд АНУ-ын Засгийн газраас хохирол (эмнэлгийн зардал, өмчийн хохирол, бие махбодын гэмтэл гэх мэт) нэхэмжлэх боломжтой.
   • Гэхдээ: Зөвхөн төрийн албан хаагч үүргээ гүйцэтгэх явцдаа хууль зөрчсөн бол хариуцлага хүлээлгэнэ.
2. Citizen Suits (Clean Air Act, Clean Water Act, etc.)
   • Байгаль орчны хуулиудын хүрээнд иргэд төр болон компаниудыг “хуулийг зөрчсөн” гэж шүүхэд өгч болдог.
   • Жишээ: Иргэн ба ТББ-ууд EPA (Environmental Protection Agency)-ийг өөрсдийн үүргээ биелүүлээгүй гэж шүүхэд өгч, шийдвэр гаргуулсан жишээ олон бий.

🧑‍⚖️ Түүхэн кэйс:

• Massachusetts v. EPA (2007):
  – Иргэний санаачилгаар АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлагийг (EPA) “хүлэмжийн хийг зохицуулах үүргээ биелүүлээгүй” гэж өгсөн.
  – АНУ-ын Дээд шүүх: EPA нь хүлэмжийн хийг хянах ёстой гэж шийдвэрлэсэн.
  – Энэ кэйс нь Засгийн газрын эсрэг байгаль орчны салбарт ялалт байгуулсан анхны том жишээ болсон.

🇬🇧 Их Британи: Хязгаарлагдмал боловч боломжтой

📜 Гол зохицуулалт:

1. Judicial Review (Шүүхийн хяналт)
   • Засгийн газрын шийдвэр эсвэл бодлогыг “хууль бус, үндэслэлгүй, шударга бусаар” гаргасан гэж үзвэл шүүхийн хяналтад оруулах боломжтой.
   • Энэ нь иргэд шууд хохирол нэхэмжлэх бус, шийдвэрийг хүчингүй болгуулах зорилготой.
2. Human Rights Act 1998
   • Иргэний эрхийг зөрчсөн бол төрийн байгууллагыг шүүхэд өгөх боломжтой.
   • Жишээ: Агаарын бохирдлоос үүдэн хүүхдийн амь нас хохирсон тохиолдолд төрийн хариуцлага яригдаж байсан (Ella Kissi-Debrah case, 2020).

🧑‍⚖️ Түүхэн кэйс:

• ClientEarth v. UK Government (2015–2020)
  – Байгаль орчны байгууллага UK Засгийн газрыг агаарын чанарын стандарт зөрчсөн хэмээн олон удаа шүүхэд өгч ялсан.
  – Шүүх: Засгийн газар NO₂-ын түвшинг хэтрүүлж, бодлогоо өөрчлөх ёстой гэж үзсэн.

🔍 Дүгнэлт:

Хуудасны зургийг (Зураг 1): Өмнөд Африкийн иргэд агаарын хэт бохирдлын улмаас ЗГ-аа шүүхэдсэн тухай мэдээнээс.

Зураг 2: Германы иргэд ЗГ нь ДЭМБ-н цэвэр агаарын стандартыг хангахгүй байгаагийн төлөө шүүхэд өгсөн кэйс

Зураг 3: Нидерландын байгаль орчны активистууд ЗГ-аа хүний эрүүл, амьд байх анхан шатны хэрэгцээг хангаагүйн төлөө шүүхэдсэн кэйс

Зураг 4: Индонезийн Жакарта хотын иргэд ЗГ-аа агаарын бохирдлын асуудалд буруутгаж шүүхэдсэн кэйс

Зураг 5: Өмнөд Африкийн ТББ-ууд ЗГ-аа “үхлийн агаар”-ын төлөө шүүхэдсэн кэйс