📌 ТХХТ (Төр, Хувийн Хэвшлийн Түншлэл) гэж юу вэ?
ТХХТ (PPP — Public-Private Partnership) гэдэг нь төр болон хувийн хэвшлийн байгууллагууд тодорхой төсөл, үйлчилгээ, дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтыг хамтран хэрэгжүүлэх зохион байгуулалтын хэлбэр юм.
Энэ нь төрийн зорилго (нийгмийн хэрэгцээ, үйлчилгээ) болон хувийн хэвшлийн үр ашиг, хөрөнгө оруулалтын боломж-ийг хослуулсан хамтын ажиллагаа юм.
🎯 ТХХТ-ийн зорилго:
- Төрөөс санхүү, туршлага, технологийн чадамж дутмаг үед хувийн хэвшлийн оролцоогоор нөхөх
- Хувийн хэвшилд ашигтай, тодорхой нөхцөлтэй хөрөнгө оруулалт хийх боломж олгох
- Төрийн үйлчилгээний чанар, хүртээмж, үр ашгийг сайжруулах
⚙️ ТХХТ хэрхэн хэрэгждэг вэ?
| Үе шат | Үйл ажиллагаа |
|---|---|
| 1. Төлөвлөлт | Төр хэрэгцээг тодорхойлж, төслийн үр ашиг, эрсдэлийг судална |
| 2. Сонгон шалгаруулалт | Хувийн хэвшлийг тендерээр сонгож, гэрээ байгуулна |
| 3. Хэрэгжилт | Хувийн хэвшил төсөлд хөрөнгө оруулж, барьж байгуулж, зарим тохиолдолд удирдана |
| 4. Ашиглалт, хяналт | Үйлчилгээ үзүүлж эхлэх ба төр хяналт тавьж, үр дүнг үнэлдэг |
| 5. Гэрээ дуусах | Тогтсон хугацаанд дараа өмчийг төрд шилжүүлэх (жишээ нь: концессийн төслүүд) |
🏗️ Жишээ төслүүд:
| Салбар | Жишээ |
|---|---|
| Зам тээвэр | Гүүр, хурдны зам, метро, автозамын концесс |
| Эрүүл мэнд | Төрийн эмнэлгийг барих, тоноглох, хувийн хэвшил ашиглах |
| Эрчим хүч | Сэргээгдэх эрчим хүчний цахилгаан станц |
| Боловсрол | Сургууль, дотуур байр, сургах орчны бүтээн байгуулалт |
| Байгаль орчин | Хог хаягдлын боловсруулах үйлдвэр, агаар шүүгч систем |
⚖️ ТХХТ-ийн давуу ба эрсдэлтэй талууд:
| Давуу тал | Эрсдэл / Сул тал |
|---|---|
| Хувийн хэвшлийн шийдэл, технологийг ашиглана | Эрсдэл хуваарилалт тодорхойгүй бол хохирол гарч болзошгүй |
| Төрийн хөрөнгө оруулалтын ачааллыг бууруулна | Иргэдэд үйлчилгээний үнэ нэмэгдэх эрсдэлтэй |
| Үр ашиг, бүтээмж өснө | Гэрээний хэрэгжилт, хяналт муу бол үр ашиг буурна |
❓ Төр, Хувийн Хэвшлийн Түншлэлийн (ТХХТ) онол гэж тусдаа онол бий юу?
✅ Албан ёсоор “ТХХТ онол” хэмээх бие даасан, нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн онол байдаггүй.
Гэхдээ PPP (ТХХТ)-ийн үзэл баримтлал, бүтэц, гүйцэтгэлийг тайлбарлахад хэрэглэгддэг хэд хэдэн онолын суурь ойлголт, дэд онолууд байдаг.
📚 ТХХТ-ийг тайлбарладаг онолын суурь хандлагууд:
| Онол / Хандлага | Гол санаа | ТХХТ-д хэрхэн хэрэглэгддэг |
|---|---|---|
| Гэрээний онол (Contract Theory) | Төр, хувийн хэвшлийн хоорондын харилцаа нь гэрээний зохион байгуулалттай. | Эрсдэл хуваарилалт, хариуцлага, үр дүнг гэрээгээр тодорхойлох. |
| Гүйлгээний зардлын онол (Transaction Cost Theory) | Зах зээл дээрх үйл ажиллагаа зардалтай байдаг. | Аль тал нь үйлчилгээ үзүүлэх нь үр ашигтайг тодорхойлоход ашиглагдана. |
| Агентлагийн онол (Principal-Agent Theory) | Төр (захиалагч) хувийн хэвшил (гүйцэтгэгч)-ийг хөлсөлдөг. Гүйцэтгэл ба хяналтын зөрүү үүсч болно. | Хяналт, шалгалт, урамшуулал зэргийг оновчтой болгох механизм шаарддаг. |
| Институцийн онол (Institutional Theory) | Гэрээ, итгэлцэл, хууль, соёл зэрэг институцууд ТХХТ-ийн тогтвортой байдалд нөлөөлнө. | Хуулийн орчин, олон нийтийн оролцоо, итгэлцлийг чухалчилна. |
| Тогтолцооны онол (Systems Theory) | ТХХТ нь олон талт оролцогчтой нээлттэй систем. | Олон салбарын уялдаа, удирдлагын зохион байгуулалт шаарддаг. |
| Бодлого-шийдвэрийн онол (Public Choice) | Төрийн шийдвэр гаргагчид ч хувийн сонирхолтой. | ТХХТ гэрээ нь ашиг сонирхлын зөрчлийг зохистой хянах ёстой. |
🧩 Тиймээс ТХХТ нь “холимог онолын суурьтай, хэрэглээний (applied) хүрээний загвар” гэж хэлж болно.
- Энэ нь онолын цэвэр загвар гэхээсээ илүү удирдлага, бодлого, эдийн засаг, хууль, засаглалын уялдаатай практик хандлага юм.
- Харин ТХХТ-ийн загвар, эрх зүйн бүтэц, эрсдлийн хуваарилалт зэргийг дээрх онолуудаар тайлбарлаж, судалгаа хийдэг.
🧩 Манай Улс төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг хөгжүүлнэ гэж төлөвлөж буй тул хэрэгтэй болов уу гээд зарим олон улсын эрдэм шинжилгээний өгүүлэл уншиж, тэмдэглэл хөтөлсөн файлаа оруулав.
Төр, хувийн хэвшил түншлэхийн тулд тодорхой хамтын ажиллагааны загваруудаас сонгож ашиглах нь зүйтэй байдаг. Иймд, төрийн үйл ажиллагаанд болон төсөлд төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн загваруудыг ашигласан Европын улс орнуудын туршлага, загваруудын давуу сул талын харьцуулалт зэргийг уншаарай.
Баярлалаа.
2025.05.08
